Tarihi İskandinav Mitolojisi
İskandinav mitolojisi, Viking Çağı (MS 790-1100) boyunca ve bu periyodu çevreleyen zaman dilimindeki İskandinav mitolojik çerçeveyi ifade etmektedir. İlk tanrıların bir devi öldürerek vücut parçalarından dünyayı oluşturduğu bir yaradılış efsanesi, Dünya Ağacı Yggdrasill'in altında uzanan çeşitli âlemler ve bilinen dünyanın Ragnarök'teki nihaî yok oluşu ile donanmış Kuzey mitoloji dünyası; hem karmaşık hem de haylî kapsamlıdır. Tek gözlü Odin tarafından yönetilen çok tanrılı panteon; antik İskandinavların günlük yaşamlarıyla bütünleşmiş olan geleneklerde, büyük saygıyla anılan çok sayıda farklı tanrı ve tanrıçadan oluşmaktadır.
Ana Kaynaklar
Viking Çağı'ndaki asıl halleriyle efsane, inanış ve geleneklerin, özenle detaylandırılmış ve isabetli bir tablosunu oluşturmak için tarihin katmanlarını aralamak, özellikle de o zamanlar İskandinavya'nın daha çok sözlü geleneğe bağlı bir toplum olduğu düşünülürse, öyle alelade yapılacak bir iş değildir. Bu nedenle, konu İskandinav tanrıları olunca, elimizde sadece "anlatılar buzdağının görünen kısmı" bulunmaktadır.
Bir yandan, elimizde İskandinav mitolojisinin ögelerini koruyan ve bölgenin Hıristiyanlaşmasından önceki hakiki kaynaklar vardır. Bunlardan, sonraki İzlandaca el yazması eserlerde de korunmuş olan en önemlileri, Edda tarzı şiir (aslında muhtemelen MS 10. yy'dan önce, Hıristiyanlaşma öncesi dönemde yazılmış olan Nazım Edda'daki şiirlerin y. MS 1270 yılındaki derlemesi) ve skaldik şiirdir (krallar ve maiyetindekilere mahkemelerde dinletilen Viking Çağı, yani Hıristiyanlaşma öncesi şiirler). Nazım Edda'da geçen Codex Regius (Kralın veya Kraliyetin Kitabı), daha eski Edda tarzı şiirlerin, tanrılarla alakalı 10 adet ve kahramanlar hakkında 19 adet dahil olmak üzere, anonim bir derlemesini içerir. Bu şiirlerden bazılarının efsaneleri eksiksiz olarak anlatmasına rağmen çoğu, maalesef ki, okuyucuların efsaneler bağlamına aşina olduğunu varsaymaktadır. Aynısı skaldik şiir için de geçerlidir; okuyucunun efsaneler hakkında bilgi sahibi olduğu varsayıldığı için bu kaynakları kullanarak İskandinav mitolojisinin eksiksiz bir resmini çizmek, haylî zor seviyede bir Sudoku bulmacası çözmek gibidir biraz.
İSKANDİNAV MİTOLOJİSİNİN VİKİNGLERİN GÜNLÜK HAYATIYLA BÜTÜNLEŞİK DOĞASI, DİNE EN YAKIN KAVRAMLARI OLAN "GELENEK" ANLAMINDAKİ "SÍÐUR" KELİMESİNDE AÇIKÇA GÖRÜLMEKTEDİR.
Öte yandan, Snorri Sturluson'un "Nesir Edda"sı (y. MS 1220) ve Saxo Grammaticus'un bundan önce kaleme aldığı eseri "Gesta Danorum" gibi daha sonraki Orta Çağ kaynakları, değişken, çözümlemesi zor ve biraz karışık bir yapıda olan ilk Viking kaynaklarını daha iyi yapılandırılmış anlatılara dönüştürmüşlerdir. Snorri'nin çalışmaları, şu an İskandinav mitolojisi ve efsaneleri genelinde en ufak bir ipucuna sahip olmamızın temel nedenidir ama yazar, Hıristiyan bir bakış açısıyla yazdığı için bu kaynaklar aynı zamanda eleştirel bir açıdan da okunmalıdır. Daha eski Edda tarzı ve skaldik şiirler, mitolojinin Viking Çağı toplumlarında oynadığı dinamik ve bütünleşik role bariz bir şekilde daha büyük bir önem atfetmektedirler.
Viking Toplumunda İskandinav Mitolojisi
İskandinav mitolojik çerçevenin Vikinglerin günlük hayatıyla bütünleşik doğası, Eski Kuzey dilinin sahip olduğu, dine en yakın kavram olan gelenek anlamındaki síður kelimesinde açıkça görülmektedir. Tabii ki o zamanlar sürdürdükleri yaşamları ve mevcut tüm farklı İskandinav tanrıları göz önünde bulundurulduğunda, Vikinglerin tam olarak neye inandığını belirlemek oldukça zor olmaktadır. Fakat arkeolojik bulgular, insanların kendilerini bağlı hissettiği tanrılara bireysel anlamda adanmış olduklarına ve buna eşlik eden gelenek ve ritüellerin günlük yaşamın olağan bir kısmı haline geldiğine işaret etmektedir. Ayrıca kaynakların verdiği izlenime göre İskandinav tanrıları, kesin sınırlarla ayrılmış etki alanlarından ziyade birbirinden farklı karakterlere sahipti.
Daha geniş bir boyutta, tüm halk da tanrılara büyük saygı duyar ve dualarında onlardan medet umardı. Örneğin tapınma eylemlerinin gerçekleşmiş olduğu olası mekanlar, bir tanrının isminin, Fröslunda'da (Freyr ismideki tanrıya adanmış koru) görüldüğü gibi, bu yerlerin adlarında geçmesinden belirlenebilir. O dönemde popüler olan benzer nitelikteki belli başlı alanlara, kaynaklar tarafından da atıflarda bulunulmaktadır. Bremenli Adam'a (y. MS 1070 yılında anlattıklarını söylentilere dayandırmaktadır) göre, İsveç'in Uppsala kentinde, bünyesinde Thor, Odin ve Freyr'in resimlerini bulunduran bir tapınak vardı. Bu tanrılara, sırasıyla açlık ya da salgın zamanında, savaşlarda ve düğünlerde kurbanlar verilirdi. Aynı zamanda Adam, her dokuz senede bir halkın, uzun Viking buklelerini sergileyerek; insan, at ve köpeklerin kurban edildiği ve bunların bedenlerinin daha sonra kutsal korudaki ağaçlara asıldığı muhteşem bir festivalde bir araya geldiğini aktarır. Arkeolojik kayıtlar gerçek bir tapınağın varlığını desteklemese de tarihleri MS 3. yy ve 10. yy arasına dayanan, içlerinde geniş bir salon da bulunan, başka yapıların kalıntılarına rastlanmıştır.
Bu nedenle, Viking toplumlarında İskandinav mitolojisinin varlığı birkaç farklı alanda hissedilmiştir. Anne-Sofie Gräslund'un sözleriyle: "Eski Kuzey dini, durağan bir olgudan ziyade zaman içinde yavaş yavaş değişmiş ve şüphesiz ki bir sürü yerel varyasyonu olmuş olan, dinamik bir din olarak ele alınmalıdır" (56). Antik İskandinavya, hepsi kendine özgü özelliklere ve işlevlere sahip ilahi güçlere olan inancın bolca görüldüğü bir dünyaydı.
İskandinav dünya görüşü, Hıristiyanlığın MS 11. yy'ın ikinci yarısında baş gösteren etkisiyle, yavaşça değişti. Bu yavaş değişim ise çok tanrılı olan Vikinglerin, İsa'yı, zaten hayli uzun olan tanrılar listesine basitçe eklemesinden ibaretti ve farklı geleneklerle inanışlar uzunca bir süre birlikte görülmeye devam etti.
Mitolojik Dünya Görüşü
Özünü en iyi şekilde çeşitli kaynaklardan elde edebileceğimiz İskandinav dünya görüşü, aslında şu genel inanca indirgenebilir: Dünyanın hayat döngüsü dört aşamadan oluşmaktadır. Bunlar: Dünyanın ve içindeki her şeyin yaratıldığı süreç, zamanın başlatıldığı dinamik evre, dünyanın Ragnarök'te yok oluşu ve denizden yeni bir dünyanın yükselişi.
ODİN, VİLİ VE VÉ, YMİR'İ ÖLDÜREREK ETİNDEN YERYÜZÜNÜ, KAFATASINDAN GÖKYÜZÜNÜ, KEMİKLERİNDEN DAĞLARI VE KANINDAN DENİZİ YARATIR.
Snorri'ye göre herhangi bir şey var olmadan önce yalnızca zıt dünyalar olan buzlu Niflheim ve ateşli Muspelheim (diğer kaynaklarda Muspell) vardı. Bu iki dünya görünürde Ginnungagap boşluğu tarafından güvenli bir mesafeyle ayrılmış olmasına rağmen neticede soğuk ve sıcak yayılarak buluşur. Sonuçta da Muspelheim'ın ateşi buzu eritir ve iki tane sırılsıklam olması muhtemel figür belirir: (Daha sonra asıl formunu alacak olan) dev Ymir ve inek Audhumla. Audhumla buzu yalayarak tanrıların atası olan Búri'yi ortaya çıkarır; onun oğlu Borr ise bir devin kızı olan Bestla ile birleşerek ilk tanrılar Odin,Vili ve Vé'nin babası olur. Bu üç tanrı, Ymir'in uygun boyutlarından faydalanarak onu öldürür ve artakalanlarını dünyayı yaratmak için kullanır. Etinden yeryüzü, kafatasından gökyüzü, kemiklerinden dağlar ve kanından deniz meydana gelir. İlk insan çifti Ask ve Embla'ya, iki ağaçtan ya da odun parçalarından kendi şekilleri verilmiştir.
İnsanların ortaya çıkışıyla yeni bir evreye geçilir; artık zaman başlamıştır ve tüm tanrılarla diğer yaratıklar ve içinde bulundukları alemler, Ragnarök'e kadar kendi işleriyle meşgul olurlar. Zaman ve uzayın ekseni Dünya Ağacı Yggdrasill, tanrıların yaşadığı alem olan Asgard'da dikilir ve kökleri, insanların yaşadığı Midgard ile devlerin dünyası Jotunheim da dahil, diğer tüm dünyaları kapsar. Üç kader (Nornlar olarak da geçer), ağacın gövdesinde insan hayatının kader ağlarını örerken Nidhogg adında bir ölüm ejderhası önceden bahsi geçen kökleri kemirir. Nesir Edda'nın aktardığı üzere:
Ağaç Yggdrasill | ızdırap çeker,
İnsanların sandığından da fazla:
Geyik ısırır yukarıdan | çürüdüğü yerden,
Ve Nídhöggr kemirir aşağıdan.
(Gylfaginning 16).
Dev bir ağaç yetmezmiş gibi çevresindeki deniz de, dünya etrafında dönerek onu sarmalayan dev bir canavar olan Midgard Yılanı'na (diğer bir adıyla Jörmungandr) ev sahipliği yapar.
En nihayetinde, MS 10. yy. kaynağımız Völuspá efsanesinde anlatıldığı üzere, bu oldukça muhteşem dünya şartları bir kaosa sürüklenir ve tanrıların son kaderi olan Ragnarök'le sonuçlanır. Her şey korkunç bir kış mevsimiyle başlar. Dünya denizin içine batar, kurt Fenrir (ya da sıkça Fenris kurdu) özgürlüğüne kavuşur ve güneşi yutar. Tüm bunların üstüne tüy dikercesine yüce Yggdrasill sallanır ve – Asgard'la Midgard arasındaki kestirme yol olan – Bifröst köprüsü yıkılır. Doğal olarak kafası karışmış olan tanrılar, yaklaşmakta olan Yeraltı güçleriyle savaşa hazırlanmak için acil bir toplantı düzenler. Nesir Edda şunu haber verir:
Kardeşler kapışacak | ve katledecek birbirini;
Aynı kız kardeşlerin çocukları | birlikte işleyecek günahları;
Kötü günler bekliyor insanları | fahişelik kol gezecek:
Bir balta çağı, bir kılıç çağı | yarılacak kalkanlar;
Bir rüzgar çağı, bir kurt çağı | sarsılmadan önce dünya.
(Gylfaginning 51).
Odin, Fenrir'le dövüşür ama yenik düşer; sonrasında ise tanrı Vidarr onun öcünü alır. Bu sırada Thor, Midgard Yılanı'nı yok eder, fakat yılanın zehriyle hayatını yitirir. Tanrılar ve düşmanlar her yerde ölmektedir, ta ki dev Surtr ateş manyağına dönüşüp her şeyi yok edecek olan dünya ateşini yakana dek.
Neyse ki, Zümrüdüanka kuşunun durumunda olduğu gibi, burada da yok oluş, son anlamına gelmemektedir. Döngüsel bir dünya kavramına bağlı olarak yeni bir dünya ortaya çıkar, ama küllerinden değil de denizden. Tanrılardan sadece birkaç tanesi hala ayaktadır ama yeni dünya, sonsuza dek mutlu yaşayacak, yeni nesil bir insanlığa ve tanrılara sahip olacaktır.
Æsir ve Vanir
Tanrılar, iki farklı aile halinde gruplandırılmıştır. İlk olarak, uygulamada ana tanrılardan bahsetmek için genel bir ifade şeklinde de kullanılmış olan, iki ailenin daha büyüğü ve çoğunlukla savaş ve yönetimle bağlantılı Æsir ailesi bulunmaktadır. Bu grup; Odin, Thor, Loki, Baldr, Hodr, Heimdall ve Týr gibi önemli figürleri içerir.
İkinci olarak, daha küçük Vanir ailesi; Njord, Freyr ve Freyja gibi bereket tanrılarını kapsar. İki aile de Asgard'da yaşamasına rağmen bunlara mensup tanrıların görüşleri her zaman aynı olmamaktadır, ki Odin'in tek gözü olduğu düşünülürse bunun aksi uzak bir olasılıktır. Hatta ailelerin fikir çatışmaları savaş noktasına varır ("Vanir Savaşları" ya da "Æsir-Vanir Savaşları") ama barış yapıldıktan sonra aileler esir değiş-tokuşu yapar ve evlilik yoluyla birleşir.
Æsir ve Vanir arasındaki zıtlığın Viking toplumundaki karşıt görüşlü taraflardan kaynaklandığı öne sürülmüştür. Vanir ailesi, bereket, verimli hasat ve iklim odağıyla çiftçi toplulukları arasında popüler olmuşken Æsir ailesinin kral, lord ve bunların savaşçılarına savaş ve yönetim meselelerinde öğüt verdiği görülmüştür. Bu açıdan, Vanir Savaşları'nın sonunda yapılan barış, toplumun yalnızca iki sınıfın güçlerinin birleşimiyle işleyebileceği fikrini yansıtıyor olabilir.
Son olarak, Kuzey mitosunda bu iki tanrısal sınıf dışında, kişisel ibadetlerde yaygın görülen Dísir adındaki dişi ilahi varlıklar, Álfar (elfler), Jǫtnar (devler) ve Dvergar (cüceler) yer almaktadır, ki bunlar herkesi meşgul etmeye yeter de artar. İskandinav mitolojisi, adeta içinde kaybolunacak derecede zengin bir dünya sunmaktadır.
